بهترین مراسم چهارشنبه سوری
با رسید به روزای آخر ماه اسفند ، کم کم نزدیک چهارشنبه سوری می شویم . شب سه شنبه آخر سال سعی می کنیم هر چه سریع تر خودمان را به خانه برسانیم تا هدف تیر و ترقه‌ها و بمب های مخرب عده ای ، قرار نگیریم ! این تصور نسل ما از چهارشنبه سوری و آداب و رسوم آن است . شبی دلهره آور با صدا های مهیب . اما سراغ کتاب ها یا صندوقچه خاطرات بزرگتر ها که می رویم ، روی دیگری از چهارشنبه سوری نمایان می شود . شبی پررنگ و نور با گرمای جمع خانواده و دوستان . برای اینکه با آداب و رسوم چهارشنبه سوری آشنا شویم و اصلا بدانیم چهارشنبه سوری از کجا آمده ، منابع تاریخی را ورق زدیم و به متن زیر رسیدیم که در ادامه به بررسی آن می پردازیم .
تاریخچه چهارشنبه سوری
درباره ریشه دقیق چهارشنبه سوری ، اطلاعات دقیق و درست حسابی در دسترس نیست . بعضی از پژوهشگران معتقدند که چنین آیینی دقیقا پیش از اسلام وجود نداشته و احتمالا تغییر یافته یک آیین باستانی است ؛ زیرا پیش از اسلام به این صورت هفته وجود نداشت که آخرین چهارشنبه ای وجود داشته باشد . بعضی‌ها هم آن را تغییر یافته جشن سده می‌دانند که این فرض چندان صحیح نیست . امّا هر چه باشد ، به نظر می‌رسد این جشن ریشه های باستانی داشته و با آمدن اسلام شکل و شمایلش کمی تغییر کرده و با فرهنگ هر منطقه ، آداب و آیینی به آن اضافه شده . حتی درباره معنایش هم فرضیات مختلفی وجود دارد ؛ سور را بعضی به معنای جشن و سرور و بعضی به معنای سرخ گرفته اند .
آداب و رسوم چهارشنبه سوری
گفتیم آداب و آیین ویژه‌ای در آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شده و خانواده را دور هم جمع می‌کرده است. میان این آداب و رسوم، بعضی کارها در بیشتر نقاط ایران عمومیت داشت و معمولا همه انجام می دادند و بعضی کارها هم با توجه به فرهنگ مردم آن منطقه و داستان ها و روایاتی که از پس این شب وجود داشت ، رسومی مخصوص به خودشان را داشتند . در این مطلب به آن رسومی که میان همه مردم ایران رایج بود می پردازیم .
- بوته افروزی چهارشنبه سوری
یکی از مراسم چهارشنبه سوری بوته افروزی است ؛ به این صورت که هر خانواده روی پشت بام یا فضای باز خانه خود ، بوته های خشک یا گون را در 3، 5 یا 7 (اعداد فرد) کپه آماده می کردند و با تاریک شدن هوا که همگی دور هم جمع می شدند ، این کپه ها را آتش می زدند و از روی آن می پریدند . جالب است بدانید در بعضی منابع ، پریدن از روی آتش که تقریبا همه جای ایران متداول است را به داستان اساطیری سیاوش تعبیر می‌کنند که از آتش گذر می‌کند و به خاطر پاک بودنش، سالم می ماند . در واقع این اعتقاد وجود داشته که با گذر از آتش ، بیماری ها از فرد دور می شود . از این جهت ، هنگام پریدن از روی آتش می خواندند :
« زردی من از تو ، سرخی تو از من »
اما ماجرا به همین پریدن ختم نمی‌شود. ایرانی ها معتقدند آتش را نباید فوت کرد بلکه بوته های سوخته و خاکستر شده باید با خاک اندازی جمع و سر چهارراه ریخته شود . فردی که خاکستر را برده ، وقتی بر می‌گردد ، در خانه را محکم می کوبد و این مکالمه بین او و افراد داخل خانه شکل می گیرد :
- که هستی ؟
- منم
- از کجا آمده ای ؟
- عروسی
- چه آورده ای ؟
- تندرستی
در را برایش باز می کنند تا تندرستی را برای یک سال پیش رو ، به درون خانه بیاورد . بنابراین ، ایرانی ها معتقد بودند در این رسم چهارشنبه سوری ، بیماری و غم از بین می‌رود و جایش را سلامتی و خوشی می گیرد .
فالگوش نشینی از دیگر رسوم چهارشنبه سوری است . آسمان که تاریک می شد و شناسایی آدم ها سخت ، آنهایی که دلشان می‌خواست بختشان باز شود یا به زیارت بروند یا نیت‌های دیگر داشتند از خانه بیرون می رفتند و به حرف‌های رهگذران یا اهالی خانه ها گوش می کردند ؛ اگر اولین چیزی که به گوششان می خورد ، شاد و خوشایند بود ، نیتشان را به خیر فال می زدند و اگر سخنان تلخ و ناراحت کننده می شنیدند ، فالشان را به برآورده نشدن می زدند .
معمولا از آداب و رسوم چهارشنبه سوری ، قاشق زنی به گوشمان خورده . امّا قاشق زنی که امروزه تقریبا فراموش شده ، در گذشته یکی از مهمترین رسوم چهارشنبه سوری بوده است . در این رسم دختران و پسران جوان ، چادری بر سر خود می کشیدند تا شناخته نشوند و به در خانه دوستان و همسایگانشان می‌رفتند. صاحبخانه با شنیدن صدای قاشق که به کاسه می خورد ، به در خانه می آمد و داخل کاسه آنها آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی ، شکلات ، نقل و گاه هم پول می ریخت .
همچنین گفته شده اگر کسی ناخوش در خانه‌اش داشته ، به نیت سلامتی او برای قاشق زنی می‌رفته و در نهایت خوراکی هایی که از همسایه ها می گرفت را به ناخوش می دادند تا سلامتی اش را به دست آورد . از آن طرف ، در بعضی شهر ها این اعتقاد وجود داشته که اگر مریض یا مسافری داشتند ، به قاشق زن ها چیزی نمی‌دادند چون تصورشان این بود که دادن خوراک به قاشق زن ها برای مسافر و بیمارشان بد است .
بعضی گفته اند سنت قاشق زنی از باور زرتشتیان ریشه گرفته است ، چون در اوستا آمده که پنج روز آخر سال تا روز پنجم فرودین ، اورمزد دوزخ را خالی می کند و ارواح رها می شوند . ارواح نیک در رستاخیز آخر سال به میان زندگان بر می‌گردند و به شکل افرادی که رویشان پوشیده شده ، به خانه بازماندگان سر می زنند و زندگان برای یادبود و برکت به آنها هدیه ای می دهند . قاشق زنی در واقع استفاده ارواح از زبان بدن به جای زبان گفتار است .
سخن آخر
همانطور که در متن هم اشاره کردیم، ممکن است آداب و رسوم چهارشنبه سوری در شهرهای ایران با هم اندکی تفاوت داشته باشد که آن هم به ریشه های فرهنگی هر شهر برمی‌گردد . اما جدای از این مسئله ، در این متن سعی کردیم از آداب و رسوم چهارشنبه سوری بگوییم و آنچه تا همین چند سال قبل اجرا می شده ولی روز به روز در حال کمرنگ شدن و از بین رفتن است . البته لازم به ذکر است در این میان تحریفاتی هم به آن اضافه شده که جایگاهی در این رسم باستانی ندارد ، مثل توپ و ترقه‌ها هولناک یا بالن‌های آتش که روشن و رها کردنشان ، تخریب های محیط زیستی هم به همراه دارد . شما کدام را ترجیح می دهید ؟ دوست دارید قاشق زنی و آداب و رسوم قدیمی چهارشنبه سوری را در کنار دوست و آشناهایتان تجربه کنید یا آنچه امروز به «چهارشنبه سوزی» می شناسیم ؟! شاید اولین قدم برای تجربه آداب و رسوم گذشته ، جاری کردنش در خانواده خودمان باشد .
